Foto: Duco de Vries
Terwijl we fysiek op afstand worden gehouden, staan we dichterbij de dood sinds tijden.
Door Jeanneke Scholtens*
De beelden van de IC in het plaatsje Bergamo in Italië zijn aangrijpend. Patiënten liggen kriskras door de gang, omdat de kamers vol zijn. Door de straten rijden legertrucks met doodskisten op weg naar andere dorpen en steden. Uitvaartondernemers kunnen de toevoer niet aan. De beelden uit Italië willen niet per se zeggen dat we in Nederland dezelfde situatie krijgen. Maar ze zetten wel aan tot praten over de dood. We bespreken met onze ouders hun wensen. Stel je voor dat het slechtste scenario jou overkomt? Er is weinig tijd om voorbereidingen te treffen. Zodra je op de IC ligt, is je eigen draaiboek gepasseerd station. Geliefden staan achter glas. De dood is altijd al eenzaam geweest, maar nu zelfs geïsoleerd. Telefonisch nemen nabestaanden de uitvaart door, waar maar enkele gasten kunnen komen, die 1,5 meter afstand in acht moeten nemen. Geen groots afscheid, maar groot verdriet in kleine setting. Het individu staat letterlijk op afstand, terwijl de gemeenschap dichterbij de dood staat sinds tijden.
Doodscultuur
Wat doen social distancing en hogere sterftecijfers met hoe we naar de dood kijken, hoe we over de dood spreken? Een aantal decennia geleden stierven mensen veelal thuis, binnen hun eigen gemeenschap. De dood was omgeven door geïnstitutionaliseerde rituelen. De kerk bood houvast en belofte op het hiernamaals. De dood was van de gemeenschap en onderdeel van het leven. Met de ontkerkelijking is het collectieve ritueel en de herrijzenis uit de dood voor velen weg gevallen. De medische wetenschap heeft de belofte ten dele overgenomen. Door medische vooruitgang stellen we de dood uit en plaatsen we de dood buiten onszelf. De laatste fase van ons leven speelt zich nu veelal af in het ziekenhuis, het verzorgingstehuis of het hospice. We worden veel minder geconfronteerd met de dood als onderdeel van het leven. Ook de opkomst van het individualisme heeft de manier waarop we naar de dood kijken veranderd. De gedachte het is jouw leven, jouw dood, jouw keuze heeft zijn intrede gemaakt. Denk aan onze euthanasie wetgeving, aan persoonlijke uitvaarten; welke muziek kies je, welke locatie kies je, wat zet je op je facebookpagina? Niet alleen ons leven, maar ook onze dood draagt bij aan ons individuele unieke verhaal. De regie is van kerk, op medische wetenschap op het individu over gegaan. De dood is van de gemeenschap, midden in het leven, verplaatst naar de randen van het leven, buiten het zicht.
Tegelijkertijd zien we een kanteling naar het bespreekbaar maken van de dood. Nederland is met haar euthanasie wetgeving koploper in het bespreken van het einde van het leven. De 50+ beurs had zijn cafe al ingericht met de klinkende naam cafe de goede dood, waar je je wilsbeschikking kon invullen. Door het land heen komen er steeds meer death cafe’s, waar je over de dood kunt praten. Met de opkomst van natuurbegraven, in plaats van in een kist in wikkelwaden hoger in de grond begraven worden en de optie om in eigen achtertuin begraven te worden, brengen we de doden dichterbij het leven. Het wegmoffelen van de dood maakt plaats voor een andere kijk op de dood: laten we het er over hebben, sta je open voor euthanasie of niet, wie krijgt de beschikking over je social media accounts, hoe wil je dat je eigen uitvaart eruit ziet?
Social distancing
En nu? Nu we weer massaal luisteren naar de premier, nu we zieken in quarantaine plaatsen en social distancing in acht nemen? Wat gebeurt er met onze doodscultuur?
Juist wanneer de behoefte het grootst is aan samenkomen, een arm om een schouder, een knuffel, elkaar vasthouden, staan we fysiek verder van elkaar af en kunnen we niet eens lijflijk aanwezig zijn bij een dienst of uitvaart. Uitvaartonderneemster Susanne Duijvestein vertelt over de dagelijkse praktijk en de veranderende doodscultuur. “Ik moet nu heel veel op afstand doen en kan fysiek amper naar families toe. Met behulp van mijn adviezen komen families nu veel meer zelf in de regie te staan om het afscheid kloppend vorm te geven. Vaak gewoon vanuit huis. Mijn missie was al om mensen te helpen de uitvaart meer toe te eigenen. Deze situatie bewijst dat we het kunnen. Uitvaarten draaien om eigenheid en gemeenschappelijkheid, niet om verdienmodellen.”
De fysieke en sociale afstand willen we overbruggen. Rituelen in het digitale tijdperk bieden wellicht verzachting; een virtuele knuffel, een herdenking in beeld, inbellen, streamen. Maar wat kun je doen zonder tussenkomst van een scherm? Rosalinde van Ingen-Schenau maakt grafmonumenten. Zij kwam met het idee bij Susanne om afwezigen bij een uitvaart te symboliseren door een bloem op de lege stoel neer te leggen. Alle afwezigen kunnen bij een bloemist een bloem kiezen en een boodschap doorgeven voor de lege plekken op de uitvaart. Zo kunnen we anders omgaan met afwezigheid en toch troost voelen door objecten. Susanne: “We zijn ons meer en meer aan het beseffen dat rouw en het dragen van verlies een gemeenschappelijke taak is en niet een individuele aangelegenheid. Als groep een verlies dragen, samen nadenken hoe je hier invulling aan geeft, vorm aan geeft. We gaan heroverwegen hoe we naar de dood kijken. Yin & Yang komen weer in balans in onze Westerse cultuur. We zijn sterk gedomineerd geweest door het mannelijke, sterke, groei, doorgaan, het maakbare (Yang). Nu komt er weer aandacht en ruimte voor de dood, stilstaan, accepteren, rust (Yin). Dood gaan hoort bij het leven, hoe moeilijk dit ook is.”
De dood onderdeel van het leven
Terwijl het individu letterlijk op afstand staat, komt de gemeenschap weer dichter bij de dood. De dood verovert zijn plek nu midden in het leven. Natuurlijk blijven we de dood bestrijden en vermijden. Houd afstand, be safe, zorg voor elkaar, en we hebben fantastische medische zorg om ons te helpen wanneer het mis gaat. En zolang we niet kunnen aanraken, kunnen we wel praten over de dood. Misschien moeten we wel heel anders gaan kijken naar de rol van de dood in onze samenleving. Houden we de dood hierna in ons midden, dichterbij dan sinds lange tijd. Susanne: “Het is tijd om een nieuw tijdperk in te leiden voor het omarmen van onze onvermijdelijke dood, met een nieuw narratief over de betekenis van het leven.”
26 maart 2020
*Jeanneke Scholtens (toekomstonderzoeker en eigenaar Buro Zorro) bespreekt en onderzoekt taboe thema’s, waar mens en technologie, wetenschap en filosofie elkaar raken. Ze onderzocht eerder de toekomst van de kerk, seks en de dood.
